W latach 1902-1945 na terenie Warszawy powstało i działało około 15 ogrodów o ogólnej nazwie „Towarzystwa Ogrodów i Osiedli Działkowych”. Szczególnie trudnym dla ogrodów działkowych w Warszawie był okres II wojny światowej oraz Powstania Warszawskiego. Losy ogrodów w tym okresie były ciężkie i okrutne – można je porównać z losami Warszawy i jej mieszkańców. Właśnie w tym najgorszym czasie ogrody działkowe kryły pod swymi skrzydłami konspiracyjny ruch oporu, ściganych przez okupanta oraz pomagały potrzebującym i głodnym mieszkańcom stolicy.
Formalnie (w latach 1902-1945) ogrody podlegały Okręgowym i Centralnym Związkom Towarzystw Ogrodów i Osiedli Działkowych. Polski Związek Towarzystw Ogrodów i Osiedli Działkowych powstał w 1926r. a Centralny Związek Towarzystw i Osiedli Działkowych działał od 1929 r. (na czas wojny zawiesił swoją działalność).
W czasie okupacji niemieckiej ogrody stały się ośrodkami konspiracji oraz pracy i opieki społecznej. W latach 1940 – 1945 aktywność ogrodów działkowych skupiała się w Zarządzie Towarzystw Ogrodów i Osiedli Działkowych oraz w Radzie Głównej Opiekuńczej z Wydziałem Ogrodów Działkowych pod kierownictwem Pań: Zofii Rycembel i Zofii Kumińskiej. W czasie wojny dla zmylenia okupanta, ogrody przybierały nazwy maskujące: np. Kolonia Powązki, Kolonia Żoliborz, Kolonia Obozowa itp.
Ciekawe fakty z okresu wojny i Powstania Warszawskiego
- W obliczu powszechnego zakazu działalności politycznej wprowadzonego przez okupanta, w ogrodach kwitła działalność konspiracyjna. Na terenie ogrodów działkowych schronienie i miejsce do funkcjonowania znalazły organizacje podziemne. W ogrodach ukrywały się także nierzadko osoby prześladowane i ścigane przez Niemców – we wszystkich ogrodach. Na terenach ogrodów, szkolono również ludność w zakresie możliwych walk z agresorami i produkowano prymitywne środki walki ( broni). Ponadto, plony z ogrodów działkowych i żywność przekazywane były dla potrzebujących.
- Wiele ogrodów zostało zniszczonych dwukrotnie – w 1939r. i w czasie Powstania Warszawskiego – oraz zabarykadowanych sprzętem bojowym (okopy i niewypały min i amunicji) – m .in. w ogrodach „Gen. J. Sowińskiego”, „Jutrzenka”, „Obozowa”.
- Część ogrodów działała na granicy ryzyka – w pobliżu stacjonowania garnizonów niemieckich, np.: Forty Bema i Chomiczówka (poligony do ćwiczeń wojsk niemieckich). W takim sąsiedztwie., już nie istniejący, ogród „Stefana Okrzei” w rejonie ul. Powązkowskiej. Podobne warunki miały ogrody: „Koło I” – dziś ROD „Dywizjonu 303” i „Koło III” – obecnie funkcjonujące, ale częściowo zlikwidowane pod nową trasę komunikacyjną.
- W blokach mieszkalnych przy ul. Okopowej stacjonowały niemieckie wojska artyleryjskie. W ROD „Koło III” stoi do dziś bunkier z tamtych czasów. W ROD „Dworzec Gdański” – w rejonie dworca kolejowego, stoi bunkier i kapliczka z czasów wojny.
Działanie najstarszych ogrodów działkowych stolicy na rzecz ludności i ruchu oporu w czasie okupacji niemieckiej
ROD „Obrońców Pokoju” – powstał w 1902 r. na fortach Mokotowa, był kilkakrotnie zmniejszany i przesuwany w kierunku zachodnim. Obecnie mieści się między ulicami: Al. Niepodległości , Odyńca, Racławicka i Wołoska – dwukrotnie bombardowany, niszczony i odbudowywany. Nazwa ogrodu dosłowne wpisała się w jego działalność w czasie okupacji.
- w 1939 r. z okazji organizowanych uroczystości, gościł w ogrodzie Prezydent m. st. Warszawy Stefan Starzyński,
- altany działkowe były miejscem schronienia i zamieszkania ludności,
- udzielał pomocy żywnościowej powstańcom Warszawy.
ROD ”Rakowiec” – powstał w 1927 r. między Polem Mokotowskim, ul. Żwirki i Wigury i cmentarzem Armii Radzieckiej.
- w 1939 r. funduje karabin maszynowy dla Armii Wojska Polskiego
- po kapitulacji prowadzi życie konspiracyjne: ppor. dr Wacław Leśkiewicz, pseudonim „Fred” (członek Armii Krajowej i dowódca plutonu pułku Baszta) wraz z matką prowadzą na terenie ogrodu magazyn broni ( działka nr 101).
- w ogrodzie działała tajna radiostacja;
- ogród dwukrotnie niszczony: 1939 i Powstanie Warszawskie (lotnictwo, artyleria i czołg Tygrys).
Kalendarium powstawania warszawskich ogrodów (1902-1945)
- Obrońców Pokoju – 1902 r.
- Stefana Okrzei – 1926 r.
- Rakowiec – 1927 r.
- Jutrzenka – 1929 r.
- Sady Żoliborskie – 1932 r.
- Dywizjonu 303 – 1935 r.
- Koło III – 1935 r.
- Dworzec Gdański – 1936 r.
- Gen. J. Sowińskiego – 1937 r.
- Pokój – 1938 r.
- Waszyngtona – 1940 r.
- Pratulińska – 1945 r.
- Park Dolny – 1939 r.
- Bora Komorowskiego – 1945 r.
Mijając po drodze ogrody działkowe, oceniając zasadność ich funkcjonowania warto spoglądać wstecz, na historię, na związki i wzajemne korzyści jakie czerpały (i nadal czerpią) z siebie ogrody i stolica w czasach dobrych i tych trudniejszych. Niemniej ważne jest to szczególnie dziś, kiedy ogrody działkowe jawią się niestety głównie jako perspektywiczny, kosztowny grunt, łakome kąski dla władz i firm deweloperskich…
Opracowano na podstawie prac Komisji Polityki Społecznej OZM PZD (materiały – Stanisław Zawadka i Edmund Nietubyć).
Maciej Aleksandrowicz
st. instruktor ds. ogrodniczych
OZ Mazowiecki PZD